هر آنچه باید درباره جنبش عدم تعهد بدانیم

 

به گزارش جهان، جنبش عدم تعهد متشکل از 120 کشور است و علائق سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور‌های در حال توسعه را در سطح جهانی نمایندگی می‌کند.

مقدمه:

جنبش عدم تعهد برپایه اصول احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی کشورهای عضو، عدم تجاوز، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، برابری و امتیازات متقابل و همزیستی مسالمت آمیز در دهه 1950 شکل گرفت. این تشکل به عنوان یک تشکل مهم بین‌المللی، یکی از مجموعه‌های تأثیرگذار برروند تحولات جهان است. این جنبش به مثابه نشانه‌ای از پایان دوران استعمار، اعلام مخالفت با پذیرش سلطه قدرتهای بزرگ و تریبونی آزاد برای اعلام نظرات و مواضع کشورهای جهان سوم و در حال توسعه بود و عضویت در آن به منزله دستیابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به شمار می‌آمد.

                          

 طبق رویه جنبش عدم تعهد، در فاصله میان دو نشست سران عدم تعهد یک اجلاس وزرا برگزار می‌شود که طی آن تصمیمات مهم نشست سران بررسی و روزآمد می‌شود و متناسب با شرایط جدید اسناد و تصمیمات قبلی اصلاح می‌شود یا تصمیمات و اسناد جدیدی به تصویب می‌رسد. در مقام اهمیت اجلاس وزرا باید گفت که بعد از نشست سران، اجلاس وزرای خارجه که در اصل میان دو اجلاس سران برگزار می‌شود از بیشترین اهمیت در میان سایر نشستهای عدم تعهد، حتی سایر نشستهای وزرا برخوردار است چرا که بیشتر امور مربوط به آماده سازی اسناد و مذاکرات مربوط به اجلاس سران در اجلاس وزرا انجام می‌شود و مذاکرات آن معمولاً مفصل‌تر و پیچیده‌تر است. برگزاری اجلاس در تهران به دلیل شرایط خاص جنبش عدم تعهد و سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی ایران از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در دیپلماسی و روابط خارجی کشور برخوردار است. براین اساس، برنامه‌ریزی مناسب در همه زمینه‌ها با در نظر گرفتن مکان مناسب و نظارت برروند آن صورت گرفته است. این اجلاس از آنجا اهمیت می‌یابد که جمهوری اسلامی ایران در نشست سران آمادگی خود را برای میزبانی شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد در سال 2012 اعلام کرده است. در ادامه و پس از مطالعه تاریخچه ای کوتاه و اصول اولیه جنبش، به مرور ساختار جنبش عدم تعهد و دیگر مباحث مرتبط با آن پرداخته شده است.

تاریخچه: در آوریل 1954 گروهی از کشورهای آسیایی در پایتخت سریلانکا (کلمبو) اجتماع کرده و درباره همکاری با یکدیگر و با کشورهای تازه استقلال یافته آسیایی و آفریقایی به توافق رسیدند و اولین تلاش در راستای همبستگی و همکاری و دستیابی به مواضع مشترک صورت گرفت. یک سال بعد در سال 1955 نخستین اجلاس مشترک کشورهای آسیایی و آفریقایی در شهر باندوگ اندونزی تشکیل گردید.

در کنفرانس باندوگ که بر اساس توافق های کنفرانس کلمبو برپا گردید، صلح جهانی، تشریک مساعی کشورها، استعمار مستقیم و غیرمستقیم و آثار و خطرات ناشی از عدم رعایت آن، احترام به عقاید یکدیگر و حفظ روابط دوستانه و ترویج و توسعه، اصول ذیل مورد تاکید قرار گرفت:

الف: احترام به اهداف و اصول منشور سازمان ملل متحد و تعهدات بین المللی

ب: احترام به حقوق اساسی انسان ها

پ:احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها

ت: خودداری از تجاوز یا تهدید به تجاوز یا توسل به زور

ث : به رسمیت شناختن برابری همه نژادها و همه ملت ها

ج: خودداری از مداخله در امور داخل کشورها و احترام به حق ملت ها در دفاع فردی یا جمعی

درسپتامبر 1961 اولین اجلاس کشورهای موسوم به جنبش عدم تعهد به منظور بررسی و تبادل نظر پیرامون برقراری صلح و امنیت بین المللی، همکاری های بین المللی، بهبود وضعیت اقتصادی در بلگراد برگزار گردید.

از این سال به بعد عضویت در جنبش عدم تعهد یعنی اعلام مخالفت و عدم پذیرش سلطه قدرت های بزرگ و دستیابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نفی استعمار و استعمارگری و تعدیل کننده نظام جهان تلقی گردید.

ایران به دلیل عضویت در پیمان نظامی بغداد (پیمان سنتو) نتوانست به عضویت جنبش غیرمتعهدها درآید و با پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط رژیم در سال 1979 و انحلال پیمان سنتو ،جمهوری اسلامی ایران در سپتامبر 1979 همزمان با برگزاری ششمین اجلاس سران غیرمتعهد ها رسما به عضویت این جنبش درآمد.

با فروپاشی نظام دوقطبی و پایان جنگ سرد و یک قطبی- چندقطبی شدن جهان و تحولات نوین در عرصه بین المللی جنبش عدم تعهد نیز با وضعیت نوینی مواجه گردید. جنبش عدم تعهد همسو با تحولات بین المللی و نیاز اعضا و مقابله با پدیده های نوظهور تدابیر لازم و تلاش های هدفمندی را در جهت حفظ اصول و اهداف اولیه بنیانگذاران بکار بسته است.(بابایی،219:1382)

ساختار:

جنبش عدم تعهد دارای سازمان و تشکیلات مخصوصی نیست. شاید علت اصلی آن این بود که بنیانگذاران جنبش چون خود علیه دسته‌بندی و بلوک‌سازی به پا خاسته بودند نمی‌خواستند به جنبش خود شکل یک گروه و سازمان مشخصی را بدهند. معذالک در طول زمان، جنبش غیرمتعهدها خود به خود شکل گرفت و کم و بیش دارای سازمان و ارگانی شد که گرچه با قالب‌های سنتی اتحادیه‌ها و سازمان‌ها منطبق نیست ولی می‌توان آن را یک گروه مخصوص به خود توصیف کرد. کشورهایی با رژیمهای سیاسی متفاوت، با سیستم‌های اقتصادی ناهمگون و با وسعت، قدرت و مناطق جغرافیایی مختلف در این جنبش گردهم آمدند که تنها عامل پیوندشان اصل همزیستی مسالمت آمیز بود. اولین شرط این همزیستی، عدم شرکت اعضاء دردسته‌بندیهای سیاسی و خودداری از دادن پایگاههای نظامی به بلوک‌های شرق و غرب تعیین شد، هرچند به تدریج این شرایط نیز در عمل رعایت نگردید و برخی کشورهای عضو به گروه غرب یا شرق تمایل داشتند و در هر فرصتی تلاش می‌کردند به نفع آنها اقدام کنند، درحالیکه خود را همچنان غیرمتعهد می‌خواندند. جنبش عدم تعهد در دوره پس از جنگ سرد با چالشهای گوناگونی مواجه بود و حتی برخی فلسفه وجودی آن را زیر سئوال برده و معدودی از کشورهای عضو از آن کناره گرفتند، اما کشورهای فعال جنبش آن را همچنان زنده نگاه داشته و برای تقویت آن تلاش کردند. در حال حاضر 120 کشور از آسیا، آمریکای لاتین و اروپا در جنبش عدم تعهد عضویت دارند. بنیانگذاران جنبش عدم تعهد و جانشینان بعدی آنها براین باور بودند که با توجه به تنوع جغرافیایی و ایدئولوژیکی کشورهای عضو، در صورت ایجاد ساختارهای رسمی همچون اساسنامه و دبیرخانه داخلی، احتمالاً این جنبش از هم فروخواهد پاشید. زیرا یک سازمان فراملی متشکل از کشورهایی با ایدئولوژی ها و اهداف مختلف هرگز قادر به ایجاد ساختاری اداری و منطقی برای اجرای سیاست هایی که مورد توافق کشورهای عضو باشد، نخواهد بود.

به همین سبب، نوع منحصر به فردی از ساختار اداری در این جنبش شکل گرفت. براین اساس، ساختار اداری جنبش عدم تعهد مانند سایر سازمان های معمول، چندان دارای سلسله مراتب منطقی و حساب شده نیست و همه کشورهای عضو فارغ از اندازه و اهمیت خود از این فرصت برخوردارند تا در تصمیم سازی و سیاست گذاری های جهانی نقش ایفا کنند.

دراین چارچوب، اجلاس سران، مناسبتی است که در بالاترین سطح تشکیل جلسه می دهد و کشور میزبان ریاست جنبش و مسئولیت های مربوطه را از کشور میزبان قبلی برای مدت سه سال تا اجلاس بعدی برعهده می گیرد. به این ترتیب ساختار اداری جنبش نیز در مدت ریاست کشور میزبان به این کشور سپرده می شود که این وظیفه نیز معمولاً برعهده وزارت خارجه آن کشور قرار می گیرد. علاوه بر این، از آنجا که سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد به طور منظم در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با یکدیگر دیدار می کنند و بیشتر کارهای خود را در آنجا انجام می دهند نماینده دائم کشور رئیس جنبش به عنوان وزیر امور عدم تعهد عمل می کند.(آذرنگ،26:1365)

به منظور تسهیل مسئولیت های ریاست جنبش، تعدادی ساختار با هدف ارتقای هماهنگی میان کشورهای عضو به وجود آمده است که شامل گروه های کاری، گروه های تماس، کمیته های ویژه و سایر کمیته های عدم تعهد است. جنبش عدم تعهد در قالب اجلاس های مختلف فعالیت های خود را هماهنگ می کند و انجام می دهد و فاقد دبیرخانه دائمی است. این جلسات عبارتند از:

1-3 اجلاس سران

مهمترین رکن جنبش، اجلاس سران است که هر سه سال یکبار در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می شود. رئیس کشوری که اجلاس در آن برگزار می شود، به مدت 3 سال ریاست جنبش را برعهده خواهد داشت. ریاست جنبش مقامی مشابه دبیرکل در سازمان های بین المللی است.

2- 3 اجلاس وزرای امور خارجه

اجلاس وزرای امور خارجه نیز هر سه سال یکبار و در فاصله دو اجلاس و در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می گردد.

3- 3 اجلاس‌ تخصصی

اجلاس وزرای جمعیت، کشاورزی، بهداری، ورزش، اطلاعات (فرهنگ و ارشاد) و اتحادیه خبرگزاری های کشورهای غیرمتعهد از جمله اجلاس تخصصی غیرمتعهدهاست.

4-3- کمیته متدولوژی

شکل گیری نظام نوین جهانی و تحولات سریع در حوزه علم و فناوری موجب گردید که جنبش عدم تعهد برای رویارویی و همسویی با این پدیده ها و تحولات و پای بندی به اصول و اهداف خود و تدوین متدولوژی نوین جنبش در اجلاس نیکوزیا (1988) ،کمیته متدولوژی جنبش عدم تعهد را تاسیس نماید. این کمیته مسئول بررسی و اتخاذ روش های مناسب و نوین ارتقاء نقش جنبش در تحولات بین المللی است. پس از مروری بر ساختار چهار وجهی جنبش عدم تعهد، در قسمت بعد به مطالعه نقش جمهوری اسلامی ایران و جنبش عدم تعهد پرداخته شده است.( ناصری،110:1349-101)

جمهوری اسلامی ایران و جنبش عدم تعهد:

ایران به دلیل پیوستن رژیم پهلوی به پیمان نظامی بغداد نتوانست در نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد (بلگراد 1961) حضور یابد و از آن تاریخ به بعد نیز مسئله عضویت ایران در این جنبش مطرح نشد.

در سال 1357، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در ششمین نشست سران جنبش عدم تعهد در هاوانا، ایران به عضویت این سازمان درآمد. جمهوری اسلامی ایران براساس آموزه های اصلی معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره)، یعنی دکترین نه شرقی نه غربی که به اندیشه عدم تعهد نزدیک است، ترجیح می دهد این جنبش با حفظ استقلال عملی و پویایی موضع گیری، به بازنگری در متن معادلات جهانی مبادرت ورزد. این، فصل مشترک مواضع و سخنرانی های مسئولان ایران در نشست های متعدد سران و وزیران خارجه کشورمان از سال 1357 تاکنون بوده است.

شاید بتوان گفت جنبش عدم تعهد یکی از مفیدترین سازمان های بین المللی است که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت آن درآمده است. پس از تثبیت اوضاع سیاسی کشور از سال 1360، ایران بر حضور خود در این جنبش افزود و این جنبش نیز متقابلا اقدامات مثبتی به سود ایران انجام داد که از آن جمله می توان به تلاش برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق، محکوم کردن حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در تیر 1367، حمایت از اجرای قطعنامه 598 و سایر موضع گیری هایی که با سیاست های جمهوری اسلامی ایران انطباق داشته اند، اشاره کرد. موضوعاتی چون فلسطین، مخالفت با مذهب ستیزی و نژادپرستی، تقاضا برای گشودن بازار کشورهای شمال به روی صادرات کشورهای جنوب از جمله این اقدامات بوده است.مهم ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال کشورمان تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده است. در نشست های شورای حکام آژانس که به منظور بررسی فعالیت های هسته ای ایران برگزار شده است غیرمتعهدها با موضع گیری خود از این شورا خواسته اند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد.این جنبش همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه ای ضمن حمایت از فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی)2 خواستار شد.در نگاه کلی می توان گفت با پیوستن ایران به این جنبش، اندیشه حمایت از تبدیل جنبش به یک سازوکار تأثیرگذار در معادلات جهانی تقویت شده است؛ به ویژه آنکه جمهوری اسلامی ایران به همراه کوبا، مالزی و آفریقای جنوبی در ردیف چهار کشور پیشرو در زمینه بیداری غیرمتعهدها قرار دارد که از زمان پیوستن به این سازمان همواره به ضرورت عملی شدن خواسته های جنبش اهتمام و بر آن تأکید کرده است.

اهم مواضع جمهوری اسلامی ایران که در سخنرانی های مقامات رسمی کشور در اجلاس های سران این جنبش تبلور یافته است عبارتند از: درخواست برای ارتقای نقش جهانی جنبش در عرصه بین المللی با هدف تحقق تساوی حقوق در عرصه بین المللی، نیاز به تجدیدنظر در اصول جنبش به منظور تکمیل فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد با توجه به مقتضیات و تحولات جهان معاصر، حرکت جنبش به سوی جنبه ایجابی و نقش آفرینی و رهبری در جهان معاصر، لزوم تقویت هویت جنبش براساس صلح، معنویت و محبت و تحقق آرمان های بشری برای غلبه بر ناامنی و تبعیض و بی ثباتی، تلاش برای تصحیح روندهای یکجانبه گرایانه و تبعیض آلود موجود، تقویت جنبش غیرمتعهدها از طریق تعاملات فرهنگی و سیاسی اعضای جنبش، فعال تر کردن ارکان جنبش، توجه به ظرفیت های بالای سیاسی و توسعه صلح و آرامش، بازنگری کلی در اهداف و ساختار شورای امنیت سازمان ملل و تحقق عضویت دائم دارای امتیاز وتو در شورای امنیت بر مبنای گفتمان عدالتخواهی.

سازوکارها و راهکارهای اجرایی جنبش عدم‌تعهد:

ساز و کارها و راهکارهای جنبش عدم تعهد را می توان در چند بخش زیر به منظور درک بهتر مطلب طبقه بندی نمود.

1-5- تهیه اسناد

از آنجا که جنبش عدم تعهد فاقد دبیرخانه، مقر دائم و کادر ثابت می‌باشد، برحسب نوع اجلاس، کشور میزبان به تدارک وسائل و ابزار کار مورد نیاز می پردازد و چنانچه کمبودی در امر خدمات باشد کشورهای دیگر عضو کمک‌های لازم را دراختیار کشور میزبان قرار می‌دهند. برهمین اساس تهیه اسناد نیز وظیفه کشور میزبان است که باید با مشورت گسترده با دیگر اعضاء صورت گیرد. کشور میزبان باید تلاش کند تا پیش‌نویس اسناد مربوط به اجلاس را هرچه سریع‌تر و حداقل یک ماه قبل از برگزاری اجلاس تهیه و توزیع کند، معمولاً پیش‌نویس اسناد اجلاس در جلسات دفتر هماهنگی در نیویورک مورد بررسی اولیه قرار گرفته و تصمیم‌گیری در خصوص موارد مهم و موضوعات حساس و مورد اختلاف به نشست کارشناسان ارشد و اجلاس وزرا یا سران ارجاع می‌شود. اگرچه در تمامی جلسات و مصوبات کمیته متدلوژی همواره برلزوم موجز بودن اسناد و بیانیه‌های پایانی اجلاسهای عدم تعهد و نیز پرهیز از درج مطالب تکراری در آنها تأکید شده ولی با توجه به کثرت اعضای جنبش و اهمیت موضوعات متفاوت از نظر کشورهای عضو، درگذشته، بیانیه‌های اجلاسهای وزرا و سران عدم تعهد معمولاً طولانی بوده و در آنها دیدگاههای اعضای جنبش در خصوص کلیه موارد مطرح در دستور کار مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل منعکس شده است.‌ در سالهای اخیر با توجه به گسترش اینترنت، امکان دستیابی به اسناد جنبش عدم تعهد از طریق این وسیله ارتباط جمعی فراهم آمده و کشورهایی که ریاست جنبش عدم تعهد را برعهده داشته‌اند با ایجاد وب‌سایت مخصوص جنبش، کلیه اسناد مربوط را در پایگاه اطلاع‌رسانی خود ثبت و نگهداری کرده‌اند.

2- 5- تصمیم‌گیری

تصمیم‌گیری در کلیه اجلاسها و نشستهای جنبش عدم‌تعهد براساس اجماع کشورهای عضو است. رای اجماع به دو دلیل کاربرد مؤثری در جنبش داشته است: از یک سو یک امر نمادین است که وحدت و یکپارچگی جهان سوم را به نمایش می‌گذارد و از سوی دیگر از توافقهای دقیق و واضح که می‌تواند برای اعضاء مشکل‌افرین باشد پیشگیری می‌نماید. تصمیم‌گیری براساس اجماع بعضاً موجب اعلام مواضع کلی و پرهیز از پرداختن به جزئیات موضوعات مورد اختلاف گردیده و این امکان را برای اعضاء فراهم می‌آورد که بدون فشار ناشی از یک رای ثبت شده، مصالحه نمایند. همچنین توسل به اجماع درگذشته، اعضای جنبش عدم‌تعهد را که از نظر نظامی و اقتصادی ضعیف‌تر بودند، قادر ساخته که در مقابل فشار دولتهای خارجی مقاومت نمایند. البته شیوه اجماع در تصمیم‌گیریهای جنبش عدم تعهد خالی از اشکال نبوده و این امر همواره مسائل و مشکلاتی را در اجلاسهای مختلف به وجود آورده که بیش از همه کشور میزبان را آزار داده است. تلاش میزبان برای کسب موافقت دو کشور عضو جنبش در خصوص موضوعات مورد اختلاف همواره موجب طولانی شدن جلسات جنبش، بیان مواضع تکراری و نهایتاً نارضایتی یک یا هر دو طرف منازعه شده است. لازم به ذکر است که مصوبات جنبش عدم تعهد دارای هیچگونه تعهد و ضمانت اجرایی نبوده و تنها بیانگر دیدگاهها و نظرات کشورهای عضو در خصوص مسائل بین‌المللی است که این امر به نوبه خود از نظر افکار عمومی جهان حائز اهمیت است. به عنوان مثال موجب افزایش قدرت چانه‌زنی کشورهای عضو جنبش در مقابل سایر کشورها در مجامع بین‌المللی نظیر سازمان ملل خواهد شد.

3-5- اعلام تحفظ

معمولاً تلاش می‌شود نظرات همه اعضاء در متن نهایی بیانیه‌ها و اسناد مصوب اجلاس ها و نشست های جنبش عدم تعهد درنظرگرفته شود، با این حال ممکن است یک یا تعداد معدودی از کشورهای عضو، متن تعدیل شده را بعد از کسب رای اجماع قابل قبول ندانند که در این صورت تحفظ خود را نسبت به آن بخش از بیانیه یا سند مصوب اعلام کرده و متن تحفظ خود را دراختیار کشور میزبان قرار می‌دهند.

4-5 شرایط عضویت در جنبش عدم تعهد

زمانی که قرار شد کشورهای غیرمتعهد برای نخستین بار در سال 1961 در بلگراد گردهم آیند، بنیانگذاران جنبش یک جلسه مقدماتی در قاهره تشکیل داده و در آن معیارهای پنج گانه ذیل را برای تعیین و تعریف کشورهای غیرمتعهد که می‌باید به کنفرانس دعوت شوند، در نظر گرفتند.

الف: داشتن سیاست مستقل برمبنای همزیستی مسالمت‌آمیز

ب: پشتیبانی از نهضت‌های آزادیبخش‌

پ: عدم وابستگی به اتحادیه‌های نظامی‌

ت: نداشتن هیچگونه اتحاد نظامی دوجانبه با یکی از قدرتهای بزرگ‌

ث: خودداری از پذیرفتن ونداشتن پایگاههای نظامی خارجی در خاک خود

امروزمعیارپذیرش اعضای جدید درجنبش عدم تعهد آنگونه که در"سند متدلوژی کارتاهنا" آمده عبارت از پایبندی به اصول و اهداف جنبش عدم تعهد یعنی همان اصول دهگانه باندونگ و نیز پایبندی به اهداف و اصولی که دراجلاس یازدهم سران عدم تعهد مورد تأکید مجدد قرارگرفت ازجمله استقلال، تمامیت ارضی وحاکمیت کشورها؛ دستیابی به خلع سلاح کامل تحت کنترل مؤثر بین‌المللی، حق مردم تحت استعمار،‌دیگر اشکال سلطه خارجی یا اشغال بیگانه برای تحقق حق خودمختاری و تعیین سرنوشت، برابری همه ملتها، احترام کامل به حقوق بین‌الملل، حل مسالمت آمیز اختلافات،حاکمیت مردم سالاری درروابط بین‌الملل، توسعه اقتصادی واجتماعی،ایجاد یک نظم عادلانه اقتصادی بین‌المللی،توسعه منابع انسانی، حفظ وارتقاء کلیه حقوق بشر،آزادیهای اساسی ازجمله:حق توسعه وهمزیستی مسالمت‌آمیزنظامها، فرهنگها وجوامع مختلف. همچنین همبستگی با جنبش عدم تعهد و حمایت از ابتکارات و پیشنهادات جنبش، به عنوان یکی دیگر از معیارهای پذیرش اعضای جدید در این سند قید شده است.‌ درخواست کشورها برای عضویت در جنبش عدم تعهد باید به صورت کتبی و با امضای رئیس کشور، دولت و یا وزیرخارجه کشور درخواست‌ کننده، تسلیم رئیس دوره‌ای جنبش گردد. نسخه‌ای از درخواست مذکور دراختیار کلیه اعضاء قرار گرفته و پس از بررسی موضوع در جلسه دفتر هماهنگی در نیویورک، در صورت عدم مخالفت کشورهای عضو، بنابر توضیح دفتر هماهنگی، عضویت کشور درخواست‌کننده در اولین اجلاس وزرای خارجه و یا سران جنبش عدم تعهد به تصویب می رسد. در حال حاضر 120 کشور عضو جنبش عدم تعهدند.

5-5 اعضای ناظر

به منظور جلب مشارکت دیگر بازیگران صحنه بین‌المللی، رویه جاری در جنبش عدم تعهد برآن است که کشورها و سازمانهای متقاضی را به عنوان ناظر برای شرکت در اجلاسهای مختلف می‌پذیرد. کشورهایی که شرایط عضویت در جنبش عدم تعهد را دارا باشند، می‌توانند به عنوان ناظر نیز پذیرفته شوند. اعضای ناظر پس از کسب اجازه از هیئت رئیسه هر اجلاس می‌توانند علاوه برحضور در جلسات عمومی، به ایراد سخنرانی و ارائه نظرات و دیدگاههای خود بپردازند.

ارگانهای جنبش عدم تعهد:

نظربه ماهیت جنبش عدم تعهد، طرزکار وعملکرد جنبش با دیگر مجامع و اجلاس های بین‌المللی تفاوت دارد. این جنبش فاقد دبیرخانه ثابت بوده،اعضای آن هیچ مبلغی به عنوان حق عضویت دراین جنبش پرداخت نمی‌نمایند و تمامی هزینه‌های جنبش عدم تعهد به عهده ریاست دوره‌ای آن می‌باشد.(قوام، 164:1378) به تدریج و در طول زمان، اجتماعات جنبش عدم تعهد مرکب از نمایندگان کشورهای عضو در سطوح مختلف برگزار گردیده و امروز می‌توان اجتماعات مختلف و متناوب را به عنوان ارگانهای جنبش به شرح ذیل مورد شناسایی قرار داد:‌

1-6- اجلاس سران‌

اجلاس سران بالاترین و عالی‌ترین گردهمایی جنبش عدم تعهد بشمار می‌آید که معمولاً هر سه سال یک بار در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می‌شود و از آن پس کشور میزبان ریاست جنبش را برعهده می‌گیرد. چند روز قبل از گردهمایی سران اجلاس، کارشناسان ارشد و نشست وزرای خارجه کشورهای عضو جهت بررسی نهایی پیش‌نویس بیانیه پایانی و دیگر بیانیه‌ها که قبلاً توسط دولت میزبان تهیه و در دفتر هماهنگی در نیویورک مورد بررسی قرار گرفته، تشکیل می‌گردد. کارشناسان ارشد معمولاً با تشکیل دو کمیته سیاسی و اقتصادی، اجتماعی، ضمن بحث و گفتگو، نظرات پیشنهادی خود را به صورت اصلاحیه برای درج در بیانیه نهایی پیشنهاد می‌کنند که در صورت کسب اجماع در بیانیه درج می‌گردد. کارشناسان ارشد گزارش کار خود را به اجلاس وزرا ارائه داده و وزرا نیز پس از بررسی مصوبات کارشناسان، اسناد اجلاس را برای تصویب نهایی به اجلاس سران می‌دهند. این مصوبات در صورت نظر موافق سران مورد تصویب نهایی قرار می‌گیرد و به عنوان بیانیه جنبش منتشر می‌گردد. لازم به ذکر است که وزرای خارجه و سران در طول اجلاس علاوه بربررسی مواضع و مسائل مطرح شده، در جلسات عمومی به ایراد سخنرانی در خصوص مسائل مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخته و در حاشیه اجلاس نیز به انجام دیدارهای دوجانبه و چندجانبه با دیگر اعضاء می‌پردازند. معمولاً در آغاز دوره سه ساله، محل اجلاس بعدی سران و میزبان آینده جنبش تعیین می‌گردد و رئیس کشور میزبان به مدت سه سال ریاست جنبش عدم تعهد را برعهده دارد اما عملاً این ریاست به وزیرخارجه آن کشور تفویض می‌گردد. با توجه به اینکه جنبش عدم تعهد دبیرخانه ندارد، کشوری که مسئولیت ریاست آن را به‌عهده می‌گیرد الزاماً باید بخش عمده‌ای از وزارت خارجه خود را به جنبش عدم تعهد اختصاص دهد تا به مسائل جنبش بپردازد. از آنجا که اعضای جنبش عدم تعهد به صورت مرتب برای پیگیری مسائل بین‌المللی در سازمان ملل با یکدیگر در ارتباط بوده و به تشکیل جلسه و رایزنی می‌پردازند، غالباً بخش عمده فعالیتهای نمایندگی دائم کشور میزبان در سازمان ملل به امور مربوط به جنبش عدم تعهد اختصاص می‌یابد. برای آسان‌تر کردن مسئولیتهای رئیس و تسهیل امور، سازوکارهای متعددی شامل گروههای کاری، گروه تماس، نیروی اقدام 3 و دیگر کمیته‌های جنبش عدم تعهد ایجاد شده که هدف از تشکیل آنها کسب مواضع مشترک میان اعضای جنبش می‌باشد.

2-6 کنفرانس وزرا

کنفرانس وزرای امورخارجه عضو جنبش عدم تعهد به منظور پیگیری و اجرای مصوبات و تصمیمات اجلاس سران، 18 ماه پس از اجلاس سران برگزار می‌شود. در اجلاس وزرا همچنین موضوعاتی که از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند مورد بررسی قرار می‌گیرند.

3-6- دفتر هماهنگی‌

با توجه به عدم وجود تشکیلات منظم و ستادی در جنبش عدم تعهد، در ابتدا جنبش صرفاً به برگزاری اجلاسهای مختلف در سطح سران و وزرای خارجه اکتفا کرد ولی به تدریج و به تجربه این نقیصه آشکار شد که امکان پیگیری مصوبات اجلاسهای مختلف که معمولاً در فواصل زمانی نسبتاً طولانی برگزار می شود وجود ندارد. مشخص نبود در صورت بروز مسائل جدید در صحنه بین‌المللی که مستلزم موضعگیری و یا اخذ تصمیم سریع است، جنبش با چه سازوکاری باید در قبال آن واکنش نشان دهد. طی اجلاسهای اول، دوم و سوم سران اقدام عملی برای رفع این کمبود صورت نگرفت تا اینکه در اجلاس چهارم تصمیم گرفته شد به منظور استمرار فعالیت‌های جنبش و ایجاد هماهنگی بین جنبش و سازمان ملل متحد، ارگان جدیدی تحت عنوان دفتر هماهنگی در نیویورک تشکیل شود. دفتر هماهنگی در دو سطح شروع به کار کرد، اول در سطح نمایندگان دائم کشورها نزد سازمان ملل و دیگر اجلاس وزرای خارجه کشورهای عدم تعهد که هر سال یک بار در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل تشکیل می‌شود. دفتر هماهنگی در ابتدا 17 عضو داشت، این تعداد به تدریج افزایش یافت و در دهه هشتاد میلادی به 70عضو رسید اما در حال حاضر تمامی اعضای جنبش عدم تعهد عضو دفتر هماهنگی نیز می‌باشند.

4-6- اجلاس فوق‌العاده وزرا

در صورت لزوم و به پیشنهاد دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد، اجلاس فوق‌العاده وزرای خارجه جنبش به منظور بررسی یک موضوع خاص تشکیل می‌گردد که در این صورت دستور کار اجلاس وزرای خارجه صرفاً محدود به موضوع مورد نظر خواهد بود.

5-6- اجلاس وزرا در حاشیه اجلاس سالانه مجمع‌عمومی سازمان ملل در نیویورک

روال براین است که وزرای خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سال به هنگام آغاز اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، یک اجلاس به منظور هماهنگی در خصوص موضوعات مطرح در دستور کار مجمع عمومی و مسائل مهم بین‌المللی داشته باشند. در این گردهمایی معمولاً کلیه وزرای خارجه عضو جنبش شرکت می‌نمایند.

6- 6 اجلاس وزرای خارجه دفتر هماهنگی‌

در پی تصویب گزارش کمیته متدلوژی در سال 1996، قبل از تشکیل اجلاس سران، اجلاس وزرای خارجه دفتر هماهنگی به منظور آماده سازی مقدمات امر، تهیه بیانیه پایانی اجلاس سران و در صورت لزوم بررسی موضوعات مهم بین‌المللی تشکیل می‌شود که آخرین آن در ماه مه 2006 (خرداد 1385) در پوتراجایا پایتخت جدید مالزی تشکیل گردید.‌

7-6- تروئیکا

اندیشه تشکیل تروئیکا متشکل از رؤسای فعلی، گذشته و آینده جنبش عدم تعهد نخستین بار در اجلاس وزرای‌خارجه جنبش در آوریل 1997 مطرح شد و متعاقب آن اولین جلسه تروئیکا در اجلاس 52 مجمع عمومی به صورت رسمی برگزار گردید. از آن زمان در مناسبتهای مختلف تروئیکای جنبش با تشکیل جلسه و صدور بیانیه به بیان مواضع جنبش عدم تعهد مبادرت ورزیده که از جمله می‌توان به تشکیل جلسه تروئیکا متشکل از وزرای خارجه آفریقای جنوبی، مالزی و کوبا در زمستان 1384 در آفریقای جنوبی و صدور بیانیه در حمایت از فعالیتهای صلح‌آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد. (رئیس دولت های عضو عدم تعهد، 2012)

8-6- کمیته دائم همکاریهای اقتصادی‌

کمیته دائم همکاریهای اقتصادی در سطح وزرای‌خارجه، به منظور تقویت همکاری جنوب - جنوب، گفتگوی کشورهای در حال توسعه با کشورهای توسعه‌یافته وارتقاء نقش سازمان ملل به ویژه مجمع عمومی درهمکاری بین‌المللی برای توسعه تشکیل شده وجلسات آن بنابرتوصیه دفترهماهنگی برگزار میگردد.

9-6- گروههای هماهنگی بین کشورها‌

غیرازکمیته دائم همکاریهای اقتصادی، تعدادی گروههای هماهنگی برای بررسی مسائل گوناگون با شرکت نمایندگان بخشهای مختلف ازکشورهای ذیعلاقه درهرمورد تشکیل گردیده که وظیفه آنها بررسی موضوع به طورتخصصی، تهیه گزارشهای مربوط وتسلیم آنها به کنفرانس‌هایی درسطوح بالاترمی‌باشد. گروههای هماهنگی که تاکنون تشکیل شده است عبارتندازگروه مواد خام،‌ تجارت، همکاریهای پولی و مالی، صنعت، ماهیگیری، حمل و نقل، ارتباطات راه دور، مؤسسات عمومی و بهداشتی و همکاریهای فنی.

10-6- اجلاس های وزرا برای همکاری بین‌المللی در زمینه‌های مختلف‌

این اجلاس ها با توجه به زمینه‌های همکاری میان کشورهای عضو جنبش عدم تعهد تشکیل می‌گردد و شامل اجلاس وزرای فرهنگ و اطلاعات، اجلاس اتحادیه خبرگزاریهای کشورهای غیرمتعهد، اجلاس وزرای فرهنگ و آموزش عالی، اجلاس وزرای ورزش، اجلاس وزرای بهداشت، اجلاس وزرای کار، اجلاس وزرای کشاورزی و اجلاس وزرای جمعیت کشورهای غیرمتعهد می‌باشد.

6.11 - کمیته هماهنگی مشترک جنبش عدم تعهد و گروه 77

با توجه به عضویت بسیاری از اعضای گروه 77 در جنبش عدم تعهد، کمیته هماهنگی مشترک جنبش عدم تعهد و "گروه 77" ‌4 به منظور هماهنگی و اتخاذ مواضع مشترک از سوی این دو تشکل در مباحث مهم مطرح در سازمان ملل نظیر، پنجاهمین سالگرد اعلامیه هزاره و با تجدید ساختار سازمان ملل تشکیل شده است. در همین زمینه سندی تحت عنوان شرح وظایف گروه 77 تنظیم شده و کمیته هماهنگی براساس آن عمل می‌نماید. (لایکون، 2012)

12-6- گروه کشورهای عضو عدم تعهد در شورای امنیت‌

نظر به لزوم هماهنگی دائم بین اعضای جنبش که عضو شورای امنیت سازمان ملل می‌باشند یا دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد، دراجلاس سران کارتاهنا در سال 1995، بر ایجاد ارتباط و مشاوره و هماهنگی دائم میان آنها تأکید شد. براساس این تصمیم مقرر گردید، رئیس دفتر هماهنگی در نیویورک به صورت مرتب در جلسات شورای امنیت شرکت کرده و در خصوص موضوعات حائز اهمیت برای اعضای جنبش در شورای امنیت مواضع جنبش را اعلام نماید. وی همچنین باید در دیدارهای منظم با کشورهای عضو عدم تعهد در شورای امنیت، آنها را در جریان مواضع جنبش قرار دهد. متقابلاً کشورهای عضو عدم تعهد در شورای امنیت باید رئیس دفتر هماهنگی را از موضوعات مطروحه در شورای امنیت مطلع سازد.

13-6- گروههای کاری، گروههای تماس، نیروی اقدام و کمیته‌های جنبش عدم تعهد

همانطور که گفته شد به منظور کمک به رئیس جنبش‌ عدم تعهد و تسهیل امور، سازوکارهای متعدد شامل گروههای کاری، گروه تماس،‌گروه کارشناسی ویژه5 ‌‌‌‌‌و کمیته‌های مختلف در جنبش عدم تعهد ایجاد شده که هدف از تشکیل آنها کسب مواضع مشترک میان اعضای جنبش می‌باشد، از جمله گروههای کاری ویژه، گروه کار جنبش عدم تعهد برای عملیات حفظ صلح (به ریاست مراکش)، گروه کاری ویژه برای خلع سلاح (به ریاست اندونزی) و نیز کمیته فلسطین (به ریاست کوبا رئیس جنبش) است. کمیته فلسطین علاوه بر رئیس دوره‌ای جنبش عدم‌تعهد کشورهای عضو شورای امنیت که در جنبش عدم‌تعهد عضویت دارند، نیز برای شرکت در جلسه کمیته فلسطین دعوت می‌شوند بدین ترتیب در جلسه کمیته فلسطین مجموعا15 کشور به شرح ذیل شرکت می‌کنند: الجزایر، بنگلادش، کلمبیا، هند، اندونزی، فلسطین، سنگال، آفریقای جنوبی، زامبیا، زیمبابوه، بورکینافاسو، لیبی، پاناما و ویتنام.( عبدالرشیدی، 20:1365)

غیر متعهدها و دغدغه‌های پیش رو:

درسال 1961 ودراولین اجلاس این جنبش که دربلگراد،پایتخت یوگسلاوی سابق،برگزارشد، شرایط عضویت کشور‌ها درجنبش غیرمتعهد‌ها تعیین شد. براین اساس کشور‌های عضو غیر متعهد‌ها از ائتلاف با قدرت‌های بزرگ و عضویت در پیمان‌های دفاعی که این قدرت‌ها نیز عضو آن هستند، منع شده‌اند. در این اجلاس که در بلگراد به میزبانی ژنرال تیتو برگزار شد، محور مباحثات 25 کشور اولیه عضو، خطر بروزجنگ میان ایالات متحده آمریکا و شوروی سابق بود.عدم تعهد دربیانیه پایانی اجلاس اول اعلام کرد: "هدف ما حمایت از کشور‌های مستقل و مبارزه با امپریالیسم است. عدم تعهد همچنین خود را متعهد به بازسازی ساختار اقتصاد جهانی دانسته بود."

پس از فروپاشی اتحاد شوروی و پایان جنگ سرد، در سال‌های آغازین دهه 1990، فرایند جهانی سازی، تجارت و سرمایه گذاری، بدهی‌های خارجی، بیماری ایدز و جرایم بین‌المللی به عمده ترین دغدغه‌های غیر متعهد‌ها بدل شدند. جنبش غیر متعهد دارای اساسنامه مدون و یا یک مقر دائمی نیست. تصمیمات اصلی نیز در اجلاس سران کشور‌های عضو این جنبش اتخاذ می‌شوند. اجلاس سران غیر متعهد‌ها هر سه سال یکبار برگزار می‌شود. سمت ریاست جنبش عدم تعهد نیز هر دوره به کشور میزبان اجلاس سران واگذار می‌شود.

بافت نامتعادل سازمان ملل متحد باعث شده است که جهان به دو گروه اقلیت قوی و اکثریت ضعیف تقسیم شود. این اقلیت قوی که تعداد اعضایش از انگشتان یک دست تجاوز نمی کند، آشکارا برجهان حکمرانی می کند و به گواه تاریخ، همه مصایب و مشکلات جهان را همین اقلیت رقم زده و در این راه به هیچ قانون و معیاری پایبند نبوده است. این اقلیت قوی ، پنج کشوری هستند که به اعضای دائم شورای امنیت مشهور شده اند و خاطرات ناگواری ازجمله استعمار و استثمار و جنگ از اکثر این کشورها در ذهن ملت های جهان نقش بسته است. برخی کشورها دوری ازا ین قافله قدرت را برنتابیده و به هر ترتیب خود را به این پنج کشور چسبانده و ترکیبات جدیدی وارد ادبیات روابط بین الملل کرده اند که «1+5»، «G8» و... ازجمله آنهاست. دراین سو، اما ، جمع بزرگی از کشورهای مستقل که به هیچ قدرتی تعهدی نداشته و از این جمع و تفریق ها برای چپاول ملت ها جدا مانده اند، در ائتلاف 120 عضوی گردهم آمدند تا با تشکیل سازمانی بین المللی خارج از چارچوب سازمان ملل متحد6 ناکار آمدی وضع موجود را به تصویر بکشند.

این سازمان عظیم که خود را جنبش عدم تعهد معرفی می کند، این تعریف را از خود به دست می دهد:«عدم تعهد نمادی است از جست و جوی بشر برای صلح و امنیت ملت ها و تلاش برای ایجاد یک نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جدید در جهان. عدم تعهد نیرویی حیاتی است برای نبرد علیه امپریالیسم در همه صور و مظاهر آن و همه اشکال سلطه خارجی، عدم تعهد تاکیدی است برحقوق ملت ها برای دنبال کردن استراتژی های مستقل خود درجهت عمران و توسعه، مشارکت درحل وفصل مسائل بین المللی.» (مرفت،2004) وزیران خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد درتهران گردهم خواهند آمد تا اراده خود را برای همکاری مشترک در دستیابی به آرمان های بلند ملت های جهان مانند صلح، امنیت، توسعه و پیشرفت به نمایش بگذارند. موضوعاتی که درسند پیش نویس تهران می توانند مورد توجه ویژه قرار گیرند ، مباحث مهمی چون جلوگیری از توهین به ادیان، مقابله با تحریم ها و اقدامات زورمدارانه، مقابله با سلطه فرهنگی غرب، اصلاحات سازمان ملل متحد، حمایت از نامزدی کشورهای عضو عدم تعهد برای حضور در نهادهای بین المللی مانند شورای امنیت، تایید صلاحیت دیوان کیفری بین المللی برای رسیدگی به جنایات و تهاجم ها، محکومیت تهمت و اقترا زدن زورمداران به کشورهای عضو عدم تعهد و مقابله با تروریسم و مواد مخدرمی باشد. در مجموع می توان اجلاس تهران را فرصتی برای تنظیم سندی بین المللی، انقلابی، تحول گرا، آینده نگر و مترقیانه دانست که مبنایی برای تنظیم برنامه عمل جنبش عدم تعهد است؛ این برنامه عمل در واقع برنامه کاری و اجرایی جنبش را در آینده ترسیم می کند، امید است این سند دریچه امیدی به سوی آینده ای بهتر را برای کشورهای عضو جنبش عدم تعهد فراهم آورد.

نشست های سران جنبش عدم تعهد

اجلاس اول، یوگسلاوی‌

‌نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد در اول سپتامبر 1961 در بلگراد تشکیل شد. بنابر شرایطی که برای شناخت کشورهای غیرمتعهد تعیین شده بود از 25 کشور برای شرکت در کنفرانس دعوت به عمل آمد. جو بین‌المللی آن زمان - دوره جنگ سرد و تشدید تشنجات بین‌المللی - بیم برخورد بلوک‌ها و آغاز جنگ جهانی‌سوم را بوجود آورده بود، لذا تأکید کنفرانس بیشتر برحفظ صلح و امنیت جهانی و رفع اختلافات از طریق صلح و همکاری بین‌المللی بود. اکثریت شرکت‌کنندگان را کشورهای تازه استقلال‌یافته با خاطرات تلخ از استعمار غرب تشکیل می‌دادند. به همین دلیل نسبت به غرب بدبین بوده و بیشتر به شرق تمایل داشتند.

اجلاس دوم ، مصر

دومین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد از 5 تا 10 اکتبر 1964 در قاهره پایتخت مصر تشکیل شد. در این کنفرانس سران 47 کشور شرکت کرده بودند. اغلب اعضای جدید را کشورهای تازه استقلال‌یافته تشکیل می‌دادند. هدف اصلی کنفرانس بررسی بحرانهای جهانی و چگونگی یافتن راهی جهت تأمین و استقرار صلح بود.

اجلاس سوم ، زامبیا

با آنکه قرار بود کنفرانس سران عدم تعهد هر سه سال یکبار تشکیل شود اما به علت اوضاع و احوال جهان، سومین کنفرانس سران شش سال بعد از اجلاس دوم یعنی در سال 1970 (از هشتم تا دهم سپتامبر) در لوزاکا پایتخت زامبیا با شرکت 53 کشور عضو تشکیل شد. این کنفرانس ضمن پرداختن به مسائل مربوط به حفظ صلح و امنیت بین‌المللی برضرورت استقلال کلیه ملل به خصوص مستعمرات پرتغال در جنوب آفریقا تأکید کرد. در زمینه مسائل اقتصادی از افزایش شکاف میان کشورهای غنی و فقیر اظهار تأسف شد و تنزل سهم کشورهای در حال توسعه در زمینه صادرات طی دهه‌های 50 و 60 میلادی مورد توجه قرار گرفت.

اجلاس چهارم ، الجزایر

چهارمین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد از 5 تا 9 سپتامبر 1973 در الجزیره تشکیل شد. شرکت‌کنندگان در این کنفرانس 75 کشور بودند و مصوبات آن در زمینه مسائل سیاسی از جمله تبعیض نژادی در آفریقای جنوبی، رودزیا، کامبوج،‌کره، حقوق دریاها و مواد مخدر بود. در زمینه مسائل اقتصادی به موضوعاتی چون روابط کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، انتقال تکنولوژی و سیستم بین‌المللی مالی و پولی توجه داشت.

اجلاس پنجم ، سریلانکا

پنجمین کنفرانس سران کشورهای غیرمتعهد در کلمبو پایتخت سریلانکا از تاریخ 16 تا 19 اوت 1976 برگزار شد. 86 کشور به عنوان عضو، 9 کشور و 12 سازمان بین‌المللی به عنوان ناظر و 7 کشور به عنوان میهمان در این کنفرانس شرکت داشتند. احتلاف نظرهایی که از قبل در جنبش عدم تعهد موجود بود از این کنفرانس شکل روشن‌تری به خود گرفت و به طور کلی کشورهای شرکت‌کننده به دو گروه تندرو یا مترقی و میانه رو یا معتدل تقسیم شدند. اگر چه تعداد کشورهای میانه‌رو که بیشتر طرفدار غرب بودند زیادتر بود ولی فعالیت سازمان‌یافته گروههای تندرو تأثیر زیادی برمصوبات کنفرانس گذاشت. با این همه تصمیمات کنفرانس کلمبو را می‌توان نسبتاً معتدل و به دور از تندروی دانست. در این اجلاس بر سر تصاحب کرسیهای دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد که تعداد آن از 17 عضور به 25عضو افزایش یافته بود رقابت شدیدی درگرفت.

اجلاس ششم ، کوبا

ششمین کنفرانس سران کشورهای غیرمتعهد در روزهای سوم تا هفتم اکتبر 1979 (چند ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی) در هاوانا پایتخت کوبا برگزار شد. در این کنفرانس مراحل نهایی عضویت جمهوری اسلامی ایران در جنبش پایان یافت و جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی به عضویت جنبش عدم تعهد درآمد. در جریان این کنفرانس مسائل مهمی چون اوضاع خاورمیانه، پیشنهاد اخراج مصر از جنبش (به‌خاطر امضای قرارداد صلح کمپ‌دیوید با اسرائیل)، عضویت کامبوج و اوضاع اقتصادی بین‌المللی مورد بحث قرار گرفت. در هاوانا دو دستگی در میان اعضای جنبش عدم تعهد کاملاً مشخص بود. عده‌ای کوبا را متهم می‌کردند که در ریاست کنفرانس بی‌طرفی را مراعات نکرده است،‌ از این رو وقتی پیشنهاد پشتیبانی از خواسته‌های جمهوری اسلامی ایران علیه آمریکا مطرح شد تعدادی از کشورها تأکید کردند که بایستی تجاوزات آمریکا به ایران و دخالت نظامی شوروی در افغانستان هر دو با هم در جلسات جنبش مطرح و بررسی شود.‌بندهای 139، 140 و 141 بیانیه پایانی ششمین اجلاس سران عدم تعهد به طور کامل به ایران اختصاص یافت و در آنها نسبت به پیروزی تاریخی مردم ایران در سرنگون کردن رژیم پیشین و ایجاد امیدواری برای تمام مردم جهان در به دست آوردن آزادی و تحکیم استقلال خود،‌ ابراز مسرت شد. در بیانیه پایانی اجلاس هاوانا، از قطع روابط ایران با اسرائیل و آفریقای جنوبی، همچنین خروج ایران از پیمان سنتو استقبال به عمل آمد.در اجلاس هاوانا پیشنهاد عراق برای میزبانی اجلاس هفتم سران بعد از کوبا مورد تصویب قرار گرفت.

*‌ تغییر محل اجلاس از بغداد به دهلی‌نو

یک سال و نیم پس از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، وزارت امورخارجه در ماه مارس 1982 با ارسال یادداشت به سفارت کوبا (رئیس جنبش عدم تعهد) ضمن اعلام مخالفت خود با برگزاری اجلاس هفتم سران عدم تعهد در بغداد خواستار تغییر محل برگزاری اجلاس شد. متعاقب آن هیأت جمهوری اسلامی ایران در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در هاوانا این موضوع را به طور جدی مطرح و تهدید کرد در صورت برگزاری اجلاس در بغداد، جمهوری اسلامی ایران اجلاس را تحریم کرده و ریاست جنبش را به رسمیت نخواهد شناخت.در کمیته سیاسی اجلاس وزرای عدم تعهد بحث زیادی در خصوص این مسئله صورت گرفت ولی در نهایت به دلیل حمایت برخی کشورها از جمله یوگسلاوی از عراق، گفته شد نظر به اینکه تصمیم برگزاری اجلاس در بغداد توسط سران کشورهای غیرمتعهد اتخاذ شده، تغییر آن خارج از حیطه اختیارات وزرای خارجه است، لذا نظر نهایی براین قرار گرفت که تلاش شود هرچه زودتر جنگ دو کشور ایران و عراق خاتمه یابد. در بیانیه نهایی اجلاس وزرا همچنین اشاراتی مبنی برتأیید تصمیم اجلاس ششم سران در خصوص تعیین بغداد به عنوان محل برگزاری اجلاس هفتم وجود داشت. جمهوری اسلامی ایران به فعالیت خود در این زمینه ادامه داد و با ارسال یادداشت برای کلیه سفارتخانه‌های کشورهای عضو عدم تعهد در تهران نظر مخالف خود را با برگزاری کنفرانس سران در بغداد منعکس کرد. هم زمان هیأت‌هایی از طرف وزارت امورخارجه به منظور ابلاغ پیام ریاست جمهوری به کشورهای مختلف اعزام شد. متقابلاً عراق نیز برای حفظ ریاست جنبش بسیار فعال عمل می‌کرد و به منظور تهیه مقدمات برگزاری اجلاس سران در بغداد، اقدام به احداث ساختمان و مجموعه‌ای با هزینه بالغ بر یک میلیارد دلار کرد. این کشور حتی پیش‌نویس بیانیه پایانی اجلاس را به سه زبان تهیه و پرچم کشورهای عضو جنبش را در بغداد به اهتزاز درآورده بود، اما با ورود نیروهای ایران به خاک عراق در عملیات رمضان (ژوئیه 1982) و متعاقب آن حمله هوایی جنگنده‌های ایران به بغداد وضعیت جدیدی به وجود آمد. با توجه به نزدیک بودن زمان برگزاری اجلاس (سپتامبر 1982)، فیدل‌کاسترو رهبر کوبا در ماه اوت پیشنهاد تشکیل اجلاس وزرای جنبش عدم تعهد و تعیین محل دیگری برای برگزاری هفتمین اجلاس سران را مطرح کرد.

با توجه به حوادث فوق و پیگیریهای جمهوری اسلامی ایران، موضوع تغییر محل اجلاس سران از بغداد به جای دیگر به صورت جدی مورد توجه کشورهای عدم‌تعهد قرار گرفت و همان‌ها که معقتد بودند کنفرانس وزرای خارجه نمی‌تواند تصمیمات سران را نقض کند، در اجلاس وزرای خارجه عدم تعهد در اکتبر 1982 در نیویورک، با اجماع موافقت خود را با تغییر محل کنفرانس از بغداد به دهلی‌نو اعلام کردند.

اجلاس هفتم، هند

هفتمین اجلاس سران عدم تعهد در ماه مارس 1983 در دهلی‌نو، با حضور 99 کشور و به ریاست خانم ایندیرا گاندی برگزار شد. باتوجه به اختلاف نظرهایی که در اجلاس هاوانا میان اعضاء شکل گرفته و موجودیت جنبش را به چالش کشیده بود، وظیفه خانم‌گاندی برای بازگرداندن اعتماد کشورهای عضو و خروج از حالتی که بعضی آن را انحراف جنبش به چپ و وابستگی به بلوک شرق تعبیر کرده بودند، دشوار بود. اجلاس هفتم در شرایطی برگزار شد که آثار بحران اقتصادی در جهان به ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته که اغلب عضو جنبش بودند به مراحل بی‌سابقه‌ای رسیده بود. بیانیه نهایی شامل دو بخش اقتصادی و سیاسی بود و در قسمت سیاسی ضمن تشریح نقش عدم تعهد در دستیابی به صلح و امنیت، خلع‌سلاح و همزیستی مسالمت‌آمیز به مسائلی چون اوضاع جنوب آفریقا، فلسطین، لبنان، خاورمیانه، کامبوج، افغانستان، کره و جنگ ایران و عراق می‌پرداخت. تصمیم‌گیری در مورد محل برگزاری اجلاس بعدی به اجلاس وزرای خارجه در لواندا در سال 1985 موکول شد و در اجلاس لواندا موافقت شد که هشتمین اجلاس‌سران در حراره برگزار گردد.

اجلاس هشتم ، زیمبابوه‌

هشتمین اجلاس سران عدم تعهد در تاریخ اول تا ششم سپتامبر 1986 در حراره پایتخت زیمبابوه برگزار شد. طبق روال معمول دوره‌های قبل، پس از جلسات مقدماتی کارشناسان سیاسی و اقتصادی، کنفرانس وزرای خارجه جنبش در روزهای 28 و 29 اوت برگزار شد. اجلاس هشتم مصادف بود با بیست و پنجمین سال تأسیس جنبش عدم تعهد و از مهمترین موضوعاتی که در این اجلاس مطرح شد و در بیانیه نهایی مورد اشاره قرار گرفت عبارت بود از: خلع سلاح و امنیت جهانی، استفاده صلح آمیز از انرژی هسته‌ای، مسئله فلسطین، لبنان، وضعیت خاورمیانه، جنگ ایران و عراق،‌ قبرس، تجاوز آمریکا علیه لیبی، جنوب آفریقا، حقوق ملتها جهت حفظ فرهنگ و آثار ملی خود، بدهی‌های خارجی و علوم و تکنولوژی. یکی از بحث‌انگیزترین موضوعات مطرح شده در این اجلاس مسئله جنگ ایران و عراق بود. هیأت جمهوری اسلامی ایران در این اجلاس با موفقیت توانست از تصویب بیانیه‌ای که به ابتکار کشورهای عرب حامی عراق تنظیم شده و خواستار توقف بدون قید و شرط جنگ بود جلوگیری کند. در آن زمان هنوز بخشی از خاک ایران در تصرف عراق بود.

اجلاس نهم ، یوگسلاوی‌

اجلاس نهم سران عدم تعهد با حضور 109 کشور از چهارم تا هفتم سپتامبر 1989 در بلگراد برگزار شد. این دومین بار بود که ریاست جنبش عدم تعهد به یوگسلاوی می‌رسید.

برگزاری اجلاس مصادف شد با تحولات عمده در نظام دوقطبی و از میان رفتن جنگ سرد. با توجه به وضعیت جدید، اعضای جنبش در خصوص نحوه اداره و ادامه کار آن دچار اختلاف شده بودند، عده‌ای با استناد به اینکه قطب‌بندیهای دوران جنگ سرد از میان رفته و جنبش فلسفه وجودی خود را از دست داده پیشنهاد تغییر نام یا ادغام آن با گروه 77 را مطرح می‌کردند درحالی که جمع کثیری از اعضا، ضمن تأیید ایجاد تغییرات در صحنه بین‌المللی معتقد بودند جنبش هنوز برای تحقق اهداف خود راه درازی در پیش دارد. یوگسلاوی به عنوان رئیس اجلاس نهم در تلاش جهت ایجاد تحول در نگرش جنبش عدم تعهد برخی از موضوعات اساسی در اسناد سیاسی از جمله مباحث مربوط به استعمارزدایی و برقراری نظام نوین اطلاعات و ارتباطات را از دستور کار حذف کرد که با تلاش کشورهای چپ از جمله کوبا مجدداً به آن ‌اضافه شد. در هر حال در اجلاس نهم از سوی طرفداران دو ایده فوق، بحثهای زیادی صورت گرفت، اما در نهایت کشورهای عضو تصمیم گرفتند ضمن پایبندی به اصول جنبش، به فعالیت‌های دسته‌جمعی خود ادامه داده و در گسترش همکاری با کشورهای توسعه‌یافته تلاش کنند.‌

اجلاس دهم، اندونزی‌

اجلاس دهم سران جنبش عدم تعهد از تاریخ 28 اوت 1992 در جاکارتا پایتخت اندونزی آغاز به کار کرد. مهمترین بحث در اجلاس مذکور موضوع تغییر نظام حاکم برروابط بین‌الملل و چگونگی برخورد جنبش با آن بود.کشورهای مختلف طی جلسات متعدد نظرات خود در قبال وضعیت جدید جهانی را مطرح کردند. نتیجه این گفتگوها حاکی از آن بود که جنبش عدم تعهد نه تنها موفق به حفظ هویت خویش گردیده بلکه با گذار از این دوره بحرانی، آماده رویارویی با چالشهای جدید در جهان شده است. از این نظر اجلاس دهم را می‌توان یک مقطع مهم در تاریخ جنبش عدم تعهد به حساب آورد چرا که جنبش به دلیل اجماع نظر میان کشورهای عضو در خصوص ضرورت تداوم حیات خود و ارتقای نقش آن در تحولات بین‌المللی، هویت وجودی خود را در دوران پس از جنگ سرد بازیافت. مهمترین مسائل منطقه‌ای و اقتصادی مطرح در این اجلاس عبارت بودند از مسائل مربوط به آسیای جنوب شرقی، افغانستان، درگیری اعراب و اسرائیل، لبنان، بوسنی، آفریقای‌جنوبی،‌ قاچاق موادمخدر، تروریسم، استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، همکاری بین‌المللی اقتصادی برای توسعه و محیط زیست.

اجلاس یازدهم، کلمبیا

یازدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد از تاریخ 18 تا 20 اکتبر 1995 در شهر کارتاهنا در کلمبیا برگزار شد. این اجلاس در پایان کار خود علاوه بربیانیه پایانی یک بیانیه جداگانه در خصوص آنکتاد و یونیدو صادر کرد. در طول اجلاس مسائل متعددی مورد بررسی قرار گرفت که اهم آنها عبارتنداز: تجدید ساختار سازمان ملل، خاتمه دوران جنگ سرد و مشکلات اقتصادی و اجتماعی موجود در جهان سوم، خلع سلاح و امنیت بین‌المللی، همکاری بین المللی برای توسعه، ضرورت برخورد مناسب جنبش با تحولات بین‌المللی، همکاریهای اقتصادی و تروریسم.‌

اجلاس دوازدهم ،آفریقای جنوبی‌

دوازدهمین اجلاس سران عدم تعهد از تاریخ 29 اوت تا 3 سپتامبر 1998 در شهر دوربان آفریقای جنوبی و با حضور نمایندگان 114 کشور به ریاست آقای نلسون‌ماندلا برگزار شد. مهمترین موضوعاتی که در این اجلاس مورد بررسی قرار گرفت و در بیانیه نهایی گنجانده شد عبارت بود از: نقش جنبش عدم تعهد، گفتگوی تمدنها، تجدید ساختار سازمان ملل، وضعیت مالی سازمان ملل،‌ تروریسم، بدهی‌های خارجی، محیط زیست و توسعه، علوم و تکنولوژی، همکاریهای جنوب - جنوب، کشورهای کمتر توسعه‌یافته، نژادپرستی، تبعیض‌نژادی و موادمخدر.

اجلاس سیزدهم ، مالزی‌

براساس تصمیم اجلاس دوازدهم سران در دوربان، بنگلادش به عنوان میزبان بعدی اجلاس سران تعیین گردید و قرار بود اجلاس وزرای خارجه عدم تعهد در ژانویه و اجلاس سران در آوریل سال 2022 برگزار شود اما با انصراف بنگلادش و سپس اردن از برگزاری اجلاس سران، در سیزدهمین اجلاس وزرای خارجه عدم تعهد در دوربان آفریقای جنوبی،‌کشور مالزی به عنوان میزبان اجلاس سیزدهم سران تعیین و اجلاس مذکور از 20 تا 25 فوریه 2002 در کوالالامپور پایتخت مالزی برگزار شد. این اجلاس نخستین اجلاس سران عدم تعهد پس از حوادث تروریستی 11 سپتامبر در نیویورک بود و لذا تروریسم به یکی از مباحث عمده اجلاس سیزدهم تبدیل شد. از سوی دیگر اجلاس کوالالامپور کمتر از یک ماه قبل از حمله آمریکا به عراق و در بحبوحه مباحث شورای امنیت سازمان ملل در خصوص عراق برگزار شد. به طور طبیعی مسئله عراق از اصلی‌ترین موضوعات مطرح در سخنرانی سران کشورهای شرکت‌کننده در اجلاس بود. رئیس جمهور وقت ایران در بخشی از سخنرانی خود در این اجلاس، حمله نظامی به عراق را موجب خسارت فراوان به مردم مظلوم این کشور و به خطر افتادن ثبات و امنیت منطقه، تخریب محیط زیست و تقویت افراط‌گرایی خواند و گفت این حمله حرکت موزون آغاز شده به سوی مردم سالاری سازگار با دین و اخلاق و فرهنگ را در این منطقه به خطر خواهد انداخت.

اجلاس چهاردهم، کوبا

چهاردهمین اجلاس سران از 20 تا 25 سپتامبر 2006 در هاوانا پایتخت کوبا برگزار شد. از آن تاریخ ریاست جنبش عدم تعهد را کوبا برعهده دارد. صدور بیانیه جداگانه در ارتباط با فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران مهمترین موضوعات مطروحه در این اجلاس بود.

اجلاس پانزدهم، مصر

پانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد از تاریخ 20 الی 25 تیرماه 1388(11 الی‌ 16 ژوئیه 2009)در شرم الشیخ مصر برگزار گردید. در این اجلاس سران و نمایندگان 107 کشور از 118 عضو،18 کشور و 7 سازمان بین المللی و منطقه‌ای به‌عنوان ناظر و 29 کشور و 14 سازمان بین المللی و منطقه‌ای بعنوان میهمان شرکت کردند. اجلاس سران به درخواست آرژانتین و شورای صلح جهانی برای عضویت ناظر در جنبش عدم تعهد پاسخ مثبت داد.در پایان این اجلاس 7 سند شامل سند نهایی‌ اجلاس، اعلامیه سران شرم الشیخ،اعلامیه روز بین المللی نلسون ماندلا-18 ژوئیه، اعلامیه ضرورت پایان بخشیدن به تحریمهای مالی، تجاری و اقتصادی آمریکا علیه کوبا، اعلامیه فلسطین، طرح عمل جنبش عدم تعهد(2012-2009)و گزارش گزارشگر اجلاس به تصویب رسید.

منبع: سایت اطلاع رسانی دولت